در فرضیه‌‎های ابتدایی مرتبط با بازار سهام، فرض بر این بود که تصمیمات سرمایه‌‏گذاران بورس عقلانی و به‌دور از رفتار هیجانی است؛ اما این فرضیه در توضیح کامل نوسانات بازار سهام عاجز بود. به همین دلیل در طی دهه‎‌های اخیر، محققین مالی با کمک گرفتن از سایر علوم همانند روانشناسی، علوم اجتماعی و فیزیک به دنبال راه‌هایی برای توصیف رفتارهایی بودند که با عُقلایی فرض کردن تصمیمات سرمایه‌‎گذاری در تضاد بوده است. یکی از مطالعاتی که در این زمینه به سرعت گسترش یافت، ادغام نظریه‌‏های اقتصادی با نظریه‌‏های رایج روانشناسی بود که تحت عنوان«مالی رفتاری» مطرح شد.

 

مالی رفتاری به دنبال بررسی تأثیر احساسات سرمایه‌‎گذاران بر تصمیمات آنها است و از مفروضات واقعی‎‌تری نسبت به نظریه‌‎های پیشین برای توضیح رفتار بازارهای مالی استفاده می‎کند. مالی رفتاری بیان می‎دارد که سوگیری‎‌ها (سوگیری: تمایل به جانبداری از یک نظریه یا قضیه بدون بررسیِ درستی یا نادرستی آن است که باعث می‎شود افراد دیدگاه‌های جایگزین و منطقی را در نظر نگیرند) و جهت‏‌گیری‎‌های روانی بر رفتارهای مالی سرمایه‌‎گذاران و حتی متخصصان مالی تأثیر می‎گذارد. این سوگیری‌ها می‎تواند منشأ توضیح انواع ناهنجاری‌های بازارها و به‌ویژه ناهنجاری‌های بازار سهام، مانند افزایش یا کاهش شدید قیمت باشد. متخصصان مالی رفتاری همچنین بیان می‎دارند که بازارها به دلیل تفکرات هیجانی و بعضا اشتباه سرمایه‌گذاران در مورد قیمت‌ و ریسک، پر از ناکارآمدی است و با سوگیری‌‎های اشتباه فراوان، بازدهی سرمایه‏‌گذاران دستخوش تغییرات بسیاری می‎شود. اگر همه سرمایه‌‏گذاران این پتانسیل را داشتند که به‌دور از رفتار هیجانی عمل کنند، بازدهی آن‎ها باید به اندازه بازدهی شاخص کل بورس می‌‏بود. ولی همانطور که برای خیلی از سرمایه‏‌گذاران اتفاق افتاده است، بازدهی اکتسابی آن‏ها با بازدهی شاخص کل بورس، اختلاف مثبت یا منفی قابل توجهی دارد.

 

متخصصان مالی رفتاری، سوگیری‌‏های بسیاری را برای بازارهای مالی تعریف کرده‌‏اند. برخی از این سوگیری‎‌ها در سطح شخص سرمایه‏‌گذار و پرتفوی شخصی وی قابل بررسی است. برخی از این سوگیری‎‌ها نیز حتی باعث تشکیل حباب‌‏ها و یا ریزش‌های غیربنیادی در کلیت بازار سهام می‏شود. رفتار توده‌ه‌ای، جمعی یا به معنی درست‎تر آن رفتار گله‌‏ای، یکی از سوگیری‎‌های مطرح در مالی رفتاری است که در مقیاس‎ه‌ای بزرگ می‌‏تواند با ایجاد روندهای غیربنیادی و به‌دور از واقعیت بازار، باعث ایجاد حباب‎‌ها یا ریزش‏‌های بازار سهام شود.

 

سوگیری گله‌‏ای و تعریف آن

 

اصطلاح حرکت‎ گله‌ای به پدیده‎ای اشاره دارد که در آن افراد به گروه‌های مختلف می‎پیوندند و اعمال دیگران را بدون تفکر و بدون برنامه‌ریزی قبلی، تنها با این فرض که آنان در مسیر درستی حرکت می‎کنند، دنبال می‎کنند. ریشهٔ این اصطلاح مربوط به رفتاری است که حیوانات در گله‌ها یا رمه‌ها از خود بروز می‌دهند.

حرکت گله‌‍‏ای در هر جنبه‌‎ای از زندگی رایج است. در حوزه مالی و سرمایه‌‎گذاری نیز، خیلی از افراد به جای تکیه بر تجزیه و تحلیل خود، آنچه را که دیگر سرمایه‌‎گذاران انجام می‏دهند، دنبال می‎کنند. این کار وقتی در مقیاس وسیعی انجام پذیرد، تبدیل به حرکت گله‌‏ای می‎شود. البته گاهی ممکن است گروهی از سرمایه‌‎گذاران سهام مشابهی را طی یک دوره زمانی خرید و فروش کنند. این حرکت لزوما به معنای اثرپذیری آن‎ها از دیگران نیست و نمی‏توان از آن به عنوان حرکت گله‌‎ای نام برد. در سوگیری گله‎‌ای ممکن است سهامداران تحت تاثیر اطلاعات یا عامل مشترکی قرار گیرند و معاملات گله‎‌ای ناآگاهانه‎ای را رقم زنند یا در برخی مواقع با معاملات ناشی از تقلید، رفتار گله‌‎ای را تشکیل دهند.

دلایل شکل‎‌گیری سوگیری گله‌‏ای چیست؟

 

نظریه مالی رفتاری تمایل به حرکت گله‌‏وار را به ذات طبیعی انسان نسبت می‏‌دهد. افرادی که به طور منظم با هم ارتباط دارند، به طور مشابه هم فکر می‎کنند. یکی از دلایل یکسان بودن قضاوت‌‎های مردم در زمان‎‌های مشابه، این است که افراد نسبت به اطلاعات یکسان، معمولا عکس‎‌العمل یکسان نشان می‌‎دهند. اجتماع تاثیر شگرفی بر قضاوت افراد دارد و مردم به شدت تحت تاثیر محیط اجتماع خود قرار می‎‌گیرند و غالبا برای پیروی از محیط، خود را تحت فشار حس می‎‌کنند.

دانیل کانمن، اقتصاددان برنده جایزه نوبل، طرز فکر انسان‌‏ها را به دو سیستم تقسیم کرد: سیستم 1 (سریع، شهودی و احساسی) و سیستم 2 (آهسته‎‌تر، مشورتی‌‎تر و منطقی‌‎تر). کانمن بیان می‎کند: «چون بسیاری از انسان‎‌ها خود را درگیر مشغله‎‌های زیادی کرده‌‎اند و معمولا تنبل هستند، بیشتر اوقات از سیستم 1 استفاده می‌‏کنند. در برخی مواقع، استفاده از سیستم 1 و تقلید از دیگران امری پسندیده است؛ مثلا برای انتخاب یک رستوران یا یک فیلم، تقلید یا استفاده از تجربه دیگران امری پسندیده است؛ اما در مسائل مالی، به دلیل حساسیت بالای تصمیم‌‏گیری، باید بیشتر احتیاط کرد و هر کس براساس توانایی ریسک‎‌پذیری خود از سیستم 2 به نحو احسنت استفاده کند».

براساس تحقیقات مستند، حرکت گله‌‏ای حتی بین سرمایه‎‌گذاران نهادی و حقوقی‌‎ها نیز به وقوع می‌‎پیوندد و آن‏ها نیز ممکن است از تصمیمات سرمایه‌‎گذاری سایر مدیران تقلید ‎کنند. یکی از دلایلی که مدیران سرمایه‏‌گذاری، تصمیمات دیگران را تقلید می‌‏کنند، تقسیم عواقب تصمیم‌‏گیری اشتباه با سایر مدیران بازار است. در صورتی‌که تصمیم سرمایه‎‌گذاری، غیر سودآور و زیان‎بار شود، به دلیل اینکه بسیاری از سایر مدیران نیز این تصمیم را گرفته‌‏اند، اثر کمی بر حسن شهرت مدیر در بازار کار خواهد داشت. در بازار کار حرفه‏‌ای که عملکرد مدیران سرمایه‏‌‍گذاری دائما مورد ارزیابی قرار می‏‌گیرد، مدیران انگیزه زیادی برای حرکت گله‌ای در تصمیمات سرمایه‎‌گذاری خود دارند.

رفتار گله‌‏ای و حباب‌‏های سرمایه‏‌گذاری

 

حباب در بازارهای سرمایه زمانی رخ می دهد که رفتار گله‌‎ای بازار باعث افزایش سریع قیمت یک دارایی به سطوحی فراتر از ارزش ذاتی آن شود. هرچه شدت این رفتار بیشتر باشد، حباب قیمتی سهم بیشتر افزایش پیدا می‎کند و این روند تا جایی ادامه دارد که سرمایه‎‌گذاران دیگر تمایلی به خرید در آن سطح از قیمت ندارند، سپس با هجوم فروشندگان و شکل‌‎گیری روند گله‎ در جهت فروش، حباب آن دارایی می‌‏ترکد. در خیلی از مواقع، حرکت ‏گله‌‎ای در جهت فروش باعث می‎شود دارایی به زیر ارزش ذاتی خود سقوط کند.

رفتار گله عامل مهمی برای شکل‎‌گیری حباب‎‌های دارایی و سقوط آن در بازارهای مالی است. حباب دات‏ کام در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 نمونه بارز پیامدهای حرکت گله در رشد و متعاقب آن ترکیدن حباب آن صنعت است. سال‌های پایانی دهه‌ی نود میلادی، دوران رشد شگفت‌انگیز کسب و کارهای آنلاین بود. اینترنت به تازگی فراگیر شده بود و همه احساس می‌کردند که این اختراع تازه، قرار است آینده‌ی زندگی انسان را تسخیر کند. بسیاری از کسب و کارها، با علاقه و افتخار پیشوند e را به اسم خود می‌افزودند تا تأکید کنند که الکترونیکی و اینترنتی هستند. مردم هم با دیدن این پیشوند، با امید و اعتماد، روی آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کردند. شاید برای‌تان جالب باشد که برخی رسانه‌ها، این رغبت عمومی و فراگیر را سرمایه‌گذاری روی پیشوند (Prefix Investing) نام‌گذاری کردند.

اما این وضعیت خوش‌بینانه، در سال ۲۰۰۰ در هم شکست و حباب بورسی شرکت‌های اینترنتی ترکید. به طوری که قیمت سهام شرکت سیسکو که یکی از شرکت‏های مطرح بورس وال استریت است، از ۸۰ دلار به ۱۴ دلار و سهام شرکت آمازون از ۱۰۷ دلار به ۱۷ دلار کاهش یافت؛ البته سیسکو و آمازون هنوز خوش‌شانس‌‏های آن ماجرا بودند؛ چرا که به رغم سقوط شدید در بازار سرمایه، از ترکیدن حباب دات‏‌کام‌ها در سال ۲۰۰۰ جان سالم به در بردند؛ این در حالی است که شرکت‌‏های بسیار زیادی در آن زمان ناپدید شدند و امروزه نامی از آنها وجود ندارد.

رفتار گله‌ای و هیجانی در بورس ایران نیز به وفور یافت می‏شود که نمونه‎‌های آن در سال‌‎های اخیر با افزایش اقبال به بازار سرمایه برای همگان مشهودتر است. هیجان خریدی که در تابستان 1399 در بورس تهران وجود داشت، نمونه‏ای از رفتار گله‌ای بود؛ چرا که به دنبال هیجان ایجاد شده و به تقلید از دیگران، قشر کثیری از مردم بدون بررسی بنیادی و توجه به ارزندگی سهام، هر برگ‌ه‎ای که به عنوان سهام در بورس اوراق بهادار وجود داشت، خریداری می‏کردند. رشد قابل توجه بازار سهام در آن ایام باعث ایجاد حباب قیمتی در اکثریت سهام موجود در بازار گشت و در مردادماه 1399 حباب بازار سرمایه ترکید و هیجان بالایی در جهت فروش در کلیت بازار سهام شکل گرفت؛ این‎بار گله در جهت فروش پیش رفت. از این نمونه رفتارهای هیجانی و گله‌ای به وفور در بازار سرمایه کشور مشاهده شده است که در آن‌ها افراد به تقلید از دیگران، کلیت بازار را با هیجان فروش یا خرید مواجه کرده‌اند.

خطرات و فواید حرکت گله‌‏ای

 

حرکت گله‌‎ای یا پیروی از جمعیت می‌تواند باعث تقویت روندها فراتر از اصول بنیادی شود. هیجانات غیرمنطقی می‎تواند باعث افزایش بی‎‌منطق یا کاهش قابل توجه ارزش دارایی‎‌ها شود، اعتماد به تحلیل را در بازار سرمایه از بین ببرد و موجب اختلاف قابل توجه دارایی‌‏های مالی با ارزش ذاتی آن‌‏ها شود. همچنین از آنجا که خرید دارایی صرفا براساس تقلید از دیگران و بدون بررسی دقیق بوده است، در صورت شکست سرمایه‏‌گذاری، می‏تواند آسیب‏‌های روحی بیشتری به شخص سرمایه‌‏گذار وارد کند.

رفتار گله‌‏ای بعضا می‏تواند فوایدی نیز داشته باشد. این کار به سرمایه‏‌گذاران تازه‌‎کار و یا غیرمتخصص در حوزه مالی این اجازه را می‏دهد که با استفاده از فیلترهای هوشمند، روند بازار سرمایه و جریان نقدینگی را حدس بزنند و متناسب با روند بازار اقدام به خرید یا فروش سهام کند. در برخی موارد، حرکت با توده می‎تواند به کاهش زیان آن کمک کند؛ چرا که در برخی موارد، فروش در ابتدای روند منفی می‏تواند جلوی زیان‏‌های بیشتر را بگیرد.

چگونه از غریزه رفتار گله‌‏ای اجتناب کنیم

 

حرکت در مسیر توده، بر اساس غریزه سرمایه‏‌گذار است. گاهاً حرکت در جهت خلاف توده و یا همراه نشدن با توده باعث ایجاد نگرانی و ترس در دل سرمایه‏‌گذار می‏شود. اگر جهت حرکت سرمایه‌‏گذار با جهت حرکت توده جمعیت در یک جهت نباشد، ممکن است فرد با رفتن به سمت مخالف احساس کند که اشتباه می‏کند. حرکت گله‌ای ممکن است غریزی باشد؛ اما راه‌هایی وجود دارد که می‌توانید از دنبال کردن جمعیت اجتناب کنید، به‌خصوص اگر این حس را دارید که جمعیت در مسیر اشتباهی حرکت می‏کند. برای پرهیز از حرکت توده‌ه‏ای و هیجانی چند پیشنهاد زیر را مدنظر قرار دهید:

1- برای انجام تحقیق به دیگران نگاه نکنید و مطالعه حقایق را مستقلا خودتان نیز انجام دهید.
2- بعد از انجام بررسی‌‎های کامل، تصمیم نهایی را خودتان بر اساس واقعیت‌‏ها بگیرید.
3- در مورد چرایی شکل‏‌گرفتن حرکت توده‌‏ای سوال بپرسید و سپس حرکت شکل گرفته را با منطق، مورد ارزیابی قرار دهید.
4- اگر دچار حواس پرتی شده‌‏اید و تمرکز کافی ندارید، تصمیم‌گیری‏‌های سرمایه‌‎گذاری را به تأخیر بیندازید.
5- ابتکار عمل را به دست بگیرید؛ جسارت داشته باشید و از متمایز شدن در میان جمعیت نترسید.

مطالب مرتبط دانشنامه

تعریف سود ساده و مرکب اگر در دنیای سرمایه‌گذاری قدم گذاشته باشید، حتماً در…

آیا تابه‌حال چیزی در مورد کارمزد معاملات صندوق درآمد ثابت شنیده‌اید؟ صندوق‌های درآمد ثابت…