در فرضیههای ابتدایی مرتبط با بازار سهام، فرض بر این بود که تصمیمات سرمایهگذاران بورس عقلانی و بهدور از رفتار هیجانی است؛ اما این فرضیه در توضیح کامل نوسانات بازار سهام عاجز بود. به همین دلیل در طی دهههای اخیر، محققین مالی با کمک گرفتن از سایر علوم همانند روانشناسی، علوم اجتماعی و فیزیک به دنبال راههایی برای توصیف رفتارهایی بودند که با عُقلایی فرض کردن تصمیمات سرمایهگذاری در تضاد بوده است. یکی از مطالعاتی که در این زمینه به سرعت گسترش یافت، ادغام نظریههای اقتصادی با نظریههای رایج روانشناسی بود که تحت عنوان«مالی رفتاری» مطرح شد.
مالی رفتاری به دنبال بررسی تأثیر احساسات سرمایهگذاران بر تصمیمات آنها است و از مفروضات واقعیتری نسبت به نظریههای پیشین برای توضیح رفتار بازارهای مالی استفاده میکند. مالی رفتاری بیان میدارد که سوگیریها (سوگیری: تمایل به جانبداری از یک نظریه یا قضیه بدون بررسیِ درستی یا نادرستی آن است که باعث میشود افراد دیدگاههای جایگزین و منطقی را در نظر نگیرند) و جهتگیریهای روانی بر رفتارهای مالی سرمایهگذاران و حتی متخصصان مالی تأثیر میگذارد. این سوگیریها میتواند منشأ توضیح انواع ناهنجاریهای بازارها و بهویژه ناهنجاریهای بازار سهام، مانند افزایش یا کاهش شدید قیمت باشد. متخصصان مالی رفتاری همچنین بیان میدارند که بازارها به دلیل تفکرات هیجانی و بعضا اشتباه سرمایهگذاران در مورد قیمت و ریسک، پر از ناکارآمدی است و با سوگیریهای اشتباه فراوان، بازدهی سرمایهگذاران دستخوش تغییرات بسیاری میشود. اگر همه سرمایهگذاران این پتانسیل را داشتند که بهدور از رفتار هیجانی عمل کنند، بازدهی آنها باید به اندازه بازدهی شاخص کل بورس میبود. ولی همانطور که برای خیلی از سرمایهگذاران اتفاق افتاده است، بازدهی اکتسابی آنها با بازدهی شاخص کل بورس، اختلاف مثبت یا منفی قابل توجهی دارد.
متخصصان مالی رفتاری، سوگیریهای بسیاری را برای بازارهای مالی تعریف کردهاند. برخی از این سوگیریها در سطح شخص سرمایهگذار و پرتفوی شخصی وی قابل بررسی است. برخی از این سوگیریها نیز حتی باعث تشکیل حبابها و یا ریزشهای غیربنیادی در کلیت بازار سهام میشود. رفتار تودههای، جمعی یا به معنی درستتر آن رفتار گلهای، یکی از سوگیریهای مطرح در مالی رفتاری است که در مقیاسهای بزرگ میتواند با ایجاد روندهای غیربنیادی و بهدور از واقعیت بازار، باعث ایجاد حبابها یا ریزشهای بازار سهام شود.
سوگیری گلهای و تعریف آن
اصطلاح حرکت گلهای به پدیدهای اشاره دارد که در آن افراد به گروههای مختلف میپیوندند و اعمال دیگران را بدون تفکر و بدون برنامهریزی قبلی، تنها با این فرض که آنان در مسیر درستی حرکت میکنند، دنبال میکنند. ریشهٔ این اصطلاح مربوط به رفتاری است که حیوانات در گلهها یا رمهها از خود بروز میدهند.
حرکت گلهای در هر جنبهای از زندگی رایج است. در حوزه مالی و سرمایهگذاری نیز، خیلی از افراد به جای تکیه بر تجزیه و تحلیل خود، آنچه را که دیگر سرمایهگذاران انجام میدهند، دنبال میکنند. این کار وقتی در مقیاس وسیعی انجام پذیرد، تبدیل به حرکت گلهای میشود. البته گاهی ممکن است گروهی از سرمایهگذاران سهام مشابهی را طی یک دوره زمانی خرید و فروش کنند. این حرکت لزوما به معنای اثرپذیری آنها از دیگران نیست و نمیتوان از آن به عنوان حرکت گلهای نام برد. در سوگیری گلهای ممکن است سهامداران تحت تاثیر اطلاعات یا عامل مشترکی قرار گیرند و معاملات گلهای ناآگاهانهای را رقم زنند یا در برخی مواقع با معاملات ناشی از تقلید، رفتار گلهای را تشکیل دهند.
دلایل شکلگیری سوگیری گلهای چیست؟
نظریه مالی رفتاری تمایل به حرکت گلهوار را به ذات طبیعی انسان نسبت میدهد. افرادی که به طور منظم با هم ارتباط دارند، به طور مشابه هم فکر میکنند. یکی از دلایل یکسان بودن قضاوتهای مردم در زمانهای مشابه، این است که افراد نسبت به اطلاعات یکسان، معمولا عکسالعمل یکسان نشان میدهند. اجتماع تاثیر شگرفی بر قضاوت افراد دارد و مردم به شدت تحت تاثیر محیط اجتماع خود قرار میگیرند و غالبا برای پیروی از محیط، خود را تحت فشار حس میکنند.
دانیل کانمن، اقتصاددان برنده جایزه نوبل، طرز فکر انسانها را به دو سیستم تقسیم کرد: سیستم 1 (سریع، شهودی و احساسی) و سیستم 2 (آهستهتر، مشورتیتر و منطقیتر). کانمن بیان میکند: «چون بسیاری از انسانها خود را درگیر مشغلههای زیادی کردهاند و معمولا تنبل هستند، بیشتر اوقات از سیستم 1 استفاده میکنند. در برخی مواقع، استفاده از سیستم 1 و تقلید از دیگران امری پسندیده است؛ مثلا برای انتخاب یک رستوران یا یک فیلم، تقلید یا استفاده از تجربه دیگران امری پسندیده است؛ اما در مسائل مالی، به دلیل حساسیت بالای تصمیمگیری، باید بیشتر احتیاط کرد و هر کس براساس توانایی ریسکپذیری خود از سیستم 2 به نحو احسنت استفاده کند».
براساس تحقیقات مستند، حرکت گلهای حتی بین سرمایهگذاران نهادی و حقوقیها نیز به وقوع میپیوندد و آنها نیز ممکن است از تصمیمات سرمایهگذاری سایر مدیران تقلید کنند. یکی از دلایلی که مدیران سرمایهگذاری، تصمیمات دیگران را تقلید میکنند، تقسیم عواقب تصمیمگیری اشتباه با سایر مدیران بازار است. در صورتیکه تصمیم سرمایهگذاری، غیر سودآور و زیانبار شود، به دلیل اینکه بسیاری از سایر مدیران نیز این تصمیم را گرفتهاند، اثر کمی بر حسن شهرت مدیر در بازار کار خواهد داشت. در بازار کار حرفهای که عملکرد مدیران سرمایهگذاری دائما مورد ارزیابی قرار میگیرد، مدیران انگیزه زیادی برای حرکت گلهای در تصمیمات سرمایهگذاری خود دارند.
رفتار گلهای و حبابهای سرمایهگذاری
حباب در بازارهای سرمایه زمانی رخ می دهد که رفتار گلهای بازار باعث افزایش سریع قیمت یک دارایی به سطوحی فراتر از ارزش ذاتی آن شود. هرچه شدت این رفتار بیشتر باشد، حباب قیمتی سهم بیشتر افزایش پیدا میکند و این روند تا جایی ادامه دارد که سرمایهگذاران دیگر تمایلی به خرید در آن سطح از قیمت ندارند، سپس با هجوم فروشندگان و شکلگیری روند گله در جهت فروش، حباب آن دارایی میترکد. در خیلی از مواقع، حرکت گلهای در جهت فروش باعث میشود دارایی به زیر ارزش ذاتی خود سقوط کند.
رفتار گله عامل مهمی برای شکلگیری حبابهای دارایی و سقوط آن در بازارهای مالی است. حباب دات کام در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 نمونه بارز پیامدهای حرکت گله در رشد و متعاقب آن ترکیدن حباب آن صنعت است. سالهای پایانی دههی نود میلادی، دوران رشد شگفتانگیز کسب و کارهای آنلاین بود. اینترنت به تازگی فراگیر شده بود و همه احساس میکردند که این اختراع تازه، قرار است آیندهی زندگی انسان را تسخیر کند. بسیاری از کسب و کارها، با علاقه و افتخار پیشوند e را به اسم خود میافزودند تا تأکید کنند که الکترونیکی و اینترنتی هستند. مردم هم با دیدن این پیشوند، با امید و اعتماد، روی آنها سرمایهگذاری میکردند. شاید برایتان جالب باشد که برخی رسانهها، این رغبت عمومی و فراگیر را سرمایهگذاری روی پیشوند (Prefix Investing) نامگذاری کردند.
اما این وضعیت خوشبینانه، در سال ۲۰۰۰ در هم شکست و حباب بورسی شرکتهای اینترنتی ترکید. به طوری که قیمت سهام شرکت سیسکو که یکی از شرکتهای مطرح بورس وال استریت است، از ۸۰ دلار به ۱۴ دلار و سهام شرکت آمازون از ۱۰۷ دلار به ۱۷ دلار کاهش یافت؛ البته سیسکو و آمازون هنوز خوششانسهای آن ماجرا بودند؛ چرا که به رغم سقوط شدید در بازار سرمایه، از ترکیدن حباب داتکامها در سال ۲۰۰۰ جان سالم به در بردند؛ این در حالی است که شرکتهای بسیار زیادی در آن زمان ناپدید شدند و امروزه نامی از آنها وجود ندارد.
رفتار گلهای و هیجانی در بورس ایران نیز به وفور یافت میشود که نمونههای آن در سالهای اخیر با افزایش اقبال به بازار سرمایه برای همگان مشهودتر است. هیجان خریدی که در تابستان 1399 در بورس تهران وجود داشت، نمونهای از رفتار گلهای بود؛ چرا که به دنبال هیجان ایجاد شده و به تقلید از دیگران، قشر کثیری از مردم بدون بررسی بنیادی و توجه به ارزندگی سهام، هر برگهای که به عنوان سهام در بورس اوراق بهادار وجود داشت، خریداری میکردند. رشد قابل توجه بازار سهام در آن ایام باعث ایجاد حباب قیمتی در اکثریت سهام موجود در بازار گشت و در مردادماه 1399 حباب بازار سرمایه ترکید و هیجان بالایی در جهت فروش در کلیت بازار سهام شکل گرفت؛ اینبار گله در جهت فروش پیش رفت. از این نمونه رفتارهای هیجانی و گلهای به وفور در بازار سرمایه کشور مشاهده شده است که در آنها افراد به تقلید از دیگران، کلیت بازار را با هیجان فروش یا خرید مواجه کردهاند.
خطرات و فواید حرکت گلهای
حرکت گلهای یا پیروی از جمعیت میتواند باعث تقویت روندها فراتر از اصول بنیادی شود. هیجانات غیرمنطقی میتواند باعث افزایش بیمنطق یا کاهش قابل توجه ارزش داراییها شود، اعتماد به تحلیل را در بازار سرمایه از بین ببرد و موجب اختلاف قابل توجه داراییهای مالی با ارزش ذاتی آنها شود. همچنین از آنجا که خرید دارایی صرفا براساس تقلید از دیگران و بدون بررسی دقیق بوده است، در صورت شکست سرمایهگذاری، میتواند آسیبهای روحی بیشتری به شخص سرمایهگذار وارد کند.
رفتار گلهای بعضا میتواند فوایدی نیز داشته باشد. این کار به سرمایهگذاران تازهکار و یا غیرمتخصص در حوزه مالی این اجازه را میدهد که با استفاده از فیلترهای هوشمند، روند بازار سرمایه و جریان نقدینگی را حدس بزنند و متناسب با روند بازار اقدام به خرید یا فروش سهام کند. در برخی موارد، حرکت با توده میتواند به کاهش زیان آن کمک کند؛ چرا که در برخی موارد، فروش در ابتدای روند منفی میتواند جلوی زیانهای بیشتر را بگیرد.
چگونه از غریزه رفتار گلهای اجتناب کنیم
حرکت در مسیر توده، بر اساس غریزه سرمایهگذار است. گاهاً حرکت در جهت خلاف توده و یا همراه نشدن با توده باعث ایجاد نگرانی و ترس در دل سرمایهگذار میشود. اگر جهت حرکت سرمایهگذار با جهت حرکت توده جمعیت در یک جهت نباشد، ممکن است فرد با رفتن به سمت مخالف احساس کند که اشتباه میکند. حرکت گلهای ممکن است غریزی باشد؛ اما راههایی وجود دارد که میتوانید از دنبال کردن جمعیت اجتناب کنید، بهخصوص اگر این حس را دارید که جمعیت در مسیر اشتباهی حرکت میکند. برای پرهیز از حرکت تودههای و هیجانی چند پیشنهاد زیر را مدنظر قرار دهید:
1- برای انجام تحقیق به دیگران نگاه نکنید و مطالعه حقایق را مستقلا خودتان نیز انجام دهید.
2- بعد از انجام بررسیهای کامل، تصمیم نهایی را خودتان بر اساس واقعیتها بگیرید.
3- در مورد چرایی شکلگرفتن حرکت تودهای سوال بپرسید و سپس حرکت شکل گرفته را با منطق، مورد ارزیابی قرار دهید.
4- اگر دچار حواس پرتی شدهاید و تمرکز کافی ندارید، تصمیمگیریهای سرمایهگذاری را به تأخیر بیندازید.
5- ابتکار عمل را به دست بگیرید؛ جسارت داشته باشید و از متمایز شدن در میان جمعیت نترسید.